Hoe vaak heb je iemand wijselijk horen zeggen dat eerlijk het langst duurt? Hoe vaak heb je het zelf gezegd? We zeggen het constant. Ik denk dat we het goed bedoelen. Er is iets wat essentieel goed is aan het idee dat eerlijk het langst duurt. Het voelt goed dat je een regel hebt waardoor je telkens hetzelfde doet. Dat zorgt ervoor dat dingen eenvoudiger worden. Ik heb bijvoorbeeld de regel dat ik niets koop van mensen die aan de deur komen, alleen als het kinderen zijn. Dat maakt het makkelijk om tegen mensen die aan de deur komen om dakgoten schoon te maken, tuinen te onderhouden of daken te inspecteren te zeggen: 'Dankje, maar het is mijn regel dat ik nooit van iemand aan de deur koop, tenzij het kinderen zijn. Tot ziens.' Klaar. Als het weigeren van een indringer die mijn bomen wil snoeien al een goede regel is, dan is de regel om eerlijk te zijn helemaal logisch. Het zou vanzelf moeten spreken, omdat oneerlijkheid een groot probleem is dat van alles veroorzaakt, van economische rampen tot persoonlijk verraad. Maar er is voldoende wetenschappelijk bewijs dat wij deze regel geregeld schenden, uit eigenbelang of om iemand een gunst te bewijzen, of een combinatie.

Lees ook: Zeg eens wat je voelt: waarom we wat opener mogen zijn naar elkaar

Ik wist nog niet wat onderzoek erover zei toen ik aan mijn eerlijkheidsdagboek begon. Ik wist alleen dat hoe meer ik mijn gedrag opmerkte en analyseerde, hoe meer ik begon te beseffen dat er iets vreemds aan de hand was. Het was namelijk zo dat wat ik zei over eerlijkheid, vaak niet overeenkwam met hoe ik handelde of wat ik van anderen verlangde. Dit leidde me naar de wondere wereld van de gedragswetenschap, en naar onderzoekers die de vele bijzondere dingen die te maken hebben met de gedachte dat 'eerlijk het langst duurt' probeerden uit te leggen.

De smoesfactor
Dan Ariely is hoogleraar in de psychologie en gedragseconomie aan Duke University en auteur van The (Honest) Truth About Dishonesty. Een paar weken nadat ik mijn eerlijkheidsdagboek was gaan bijhouden, begon ik zijn boek te lezen. Hij en zijn collega's hielden 'leugenexperimenten' onder meer dan veertigduizend mensen. Ze ontdekten dat de meerderheid van ons liegt, maar meestal slechts een beetje. We liegen vooral om er zelf beter van te worden, maar soms ook om anderen te helpen. We liegen minder als iemand ons eraan herinnert dat liegen niet goed is, en we liegen meer als we de mensen om ons heen het ook zien doen en ze ermee wegkomen. We hebben wat Ariely een 'smoesfactor' noemt. Dit houdt in dat we tot op zekere hoogte redelijk makkelijk kunnen liegen, omdat we het rationaliseren, maar we bepalen een zekere grens voor onszelf waar we niet overheen gaan, zodat we niet te veel profiteren van het liegen. Zijn team voerde talloze experimenten uit en telkens leverden ze hetzelfde resultaat op. De basis van de experimenten is dat alle deelnemers een papier krijgen met daarop getallen in kaders. Binnen elk kader moeten ze twee getallen vinden die bij elkaar opgeteld 10 zijn. Het zijn onhandige getallen met cijfers achter de komma zoals 2,2 en 7,69. Hoewel het een eenvoudige taak is, gaat het niet snel. Degenen die het experiment leiden geven de deelnemers niet veel tijd. Al na vijf minuten geven ze de deelnemers de opdracht om het aantal paren dat ze hebben gevonden op te schrijven, hun test in de papierversnipperaar te stoppen en dan tegen de surveillant te zeggen hoeveel ze goed hebben, want ze krijgen een dollar per goed antwoord.'

Judi Ketteler (45) is journalist en columnist voor onder meer The New York Times, Women's Health en Runner's World. Haar boek Nooit meer liegen? (€ 20, A.W. Bruna Uitgevers) is nu te koop. In &C's julinummer 'Hoever ga jij?' lees je een uitgebreide teaser. Je kunt het nummer ook hier bestellen of lees het op Blendle. Geen &C meer missen en profiteren van leuke extra's, word dan hier abonnee.